ΤΟ ΣΚΟΤΕΙΝΟ ΒΑΘΟΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΣΤΙΣ "ΠΛΗΓΕΙΣΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ"
Του Παναγιώτη Νικολαΐδη Φιλόλογου-ποιητή (δημοσιεύτηκε στο πολιτιστικό περιοδικό ΔΙΟΡΑΜΑ"
Με την έκτη κατά
σειρά ποιητική συλλογή Πληγείσες
περιοχές, Γυμνές ιστορίες (Μελάνι,
2016),1
ο ποιητής και δημοσιογράφος στο επάγγελμα
Γ. Χριστοδουλίδης αξιοποιεί τις
κατακτήσεις της προηγούμενης του
διαδρομής σφραγίζοντας μια ποιητική
πορεία ιδιαίτερα δημιουργική και γόνιμη.
Κάτω από αυτό το πρίσμα η ανά χείρας
ποιητική κατάθεση αντανακλά την
περιπέτεια μιας ποιητικής πρωτίστως
συνείδησης που δεν καταλαγιάζει στις
κατακτήσεις της, αλλά στρεφόμενη προς
το ίδιο της το παρελθόν επεξεργάζεται
τις συνέπειες της διαδρομής της,
στοχάζεται το βάρος που της κληροδότησαν
οι αισθητικές, υπαρξιακές και ιστορικές
της δεσμεύσεις και αποδεικνύεται έτοιμη
να τις διαχειριστεί εκ νέου σε ένα
τραυματικό και επώδυνο παρόν. Και είναι
ακριβώς για τούτον τον λόγο που το νέο
του ποιητικό βιβλίο, επιτυγχάνει
αισθητικά σε μεγαλύτερο βαθμό μιαν
εκφραστική πυκνότητα χάρη στον αυστηρότερο
έλεγχο παλαιότερων διηγηματικών
στοιχείων και κυρίως της υπερβολικής
αναλυτικότητας, που αποδυνάμωναν κάποιες
φορές το συμπαγές γλωσσικό αισθητήριο.
Ένα δεύτερο χάρισμα που αποδεικνύει,
κατά την άποψή μου, ότι το βιβλίο αυτό
αποτελεί και το επιστέγασμα της ωριμότητας
του Χριστοδουλίδη, είναι ότι διευρύνει
τα οικεία θέματά του σε μεγαλύτερους
κύκλους δημιουργώντας νέες περιοχές
αναζήτησης.
Η συλλογή αποτελείται
από πέντε, ίσες περίπου σε ποιήματα,
ενότητες [Το παιδί, Περιπέτειες, Θανατερά,
Ερωτικά (της γυναίκας), Ερωτικά (της
ποίησης)]. Πιο συγκεκριμένα οι τρεις
πρώτοι ομόκεντροι, θεματικοί κύκλοι
του βιβλίου ακολουθούν οριζόντια την
αναπόφευκτη πορεία της ανθρώπινης ζωής
(παιδί-ενηλικίωση-θάνατος). Η αποφασιστική
πορεία του ποιητικού υποκειμένου προς
την αυτογνωσία έχει τέτοια ενδελέχεια,
έτσι όπως εκτυλίσσεται από ποίημα σε
ποίημα, που δίνει, κατά την άποψή μου,
στην έκδοση μια σχεδόν μυθιστορηματική
διάσταση. Αντίθετα, οι δύο τελευταίοι
θεματικοί κύκλοι (έρωτας για τη γυναίκα
και την ποίηση) διατρέχουν κάθετα όλο
το εγχείρημα και εισάγουν στη μυθολογία
του βιβλίου, ένα κλειδί ανάγνωσης∙ ένα
κλειδί που προοικονομεί με διαύγεια
τον πυρήνα του ποιητικού στοχασμού που
αναπτύσσεται πολύτροπα στη συλλογή,
δηλαδή τη σχέση του ανθρώπου με τη
θνητότητα και με τη γλώσσα. Μέσα σε αυτό
το πλαίσιο, οι πέντε δομικές ενότητες,
ιχνηλατούν το ίδιο θέμα με πέντε
καταθέσεις διαφορετικής μορφής,
θερμοκρασίας και εμβέλειας, ισορροπώντας,
βέβαια, μέσα από τις αντινομίες τους.
Σε κάθε περίπτωση, ο λειτουργικός τίτλος,
Πληγείσες
περιοχές,
φωτίζει ενίοτε με μαύρο φως και ενίοτε
με το φως της ελπίδας τον παιδικό κόσμο,
την ενηλικίωση, τον θάνατο, την ιστορία,
την κοινωνία, τον έρωτα και την ποίηση
αδιάλειπτα και οργανικά, δημιουργώντας
ένα αισθητικά λειτουργικό ποιητικό
σύμπαν που αποπνέει αγάπη για τον άνθρωπο
και την τέχνη.
ΤΟ ΚΑΦΕ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ
ΖΟΖΕ ΣΑΡΑΜΑΓΚΟΥ (σ. 60)
Διαβάζω ένα καφέ
βιβλίο.
Ο συγγραφέας
είναι νεκρός
ο μεταφραστής
είναι νεκρός
ο βασικός ήρωας
αυτοκτόνησε.
Εγώ είμαι ακόμη
ζωντανός.
Κάθομαι στο κοίλο
ενός άγνωστου φεγγαριού
Και πίνω μια
ξανθιά μπίρα.
Ποιος είπε ότι
ο θάνατος
είναι ανίκητος
Όπως αποδεικνύει η ανάγνωση του συνόλου του έργου του Χριστοδουλίδη, ο ποιητής γράφει τους ισχυρότερους του στίχους όταν εκκινεί από τα προσωπικά του βιώματα και γίνεται εξομολογητικός. Συνήθως σε μια τέτοια εκκίνηση, το εγώ φτάνει πολύ μακρύτερα από το σημείο που όριζε η αφετηρία του και συναντά το εμείς. Τα περισσότερα από τα ποιήματα της συλλογής καταδεικνύουν με σαφήνεια μια δραματική και, ας το καταθέσω προκαταβολικά, ποιητικά δραστική στροφή του ποιητικού υποκειμένου προς τον εσώτερο βιωματικό του πυρήνα, εκεί όπου μονίμως αναθρώσκουν μνήμες ζωογονητικές (π.χ. ερωτικές, παιδικές), αλλά και πολλές λύπες, ματαιώσεις, διαψεύσεις και οδυνηρές διαπιστώσεις. Συγκλίνουν, με άλλα λόγια, προς ένα ζεύγμα αποσταγμένης πείρας ζωής, πικρίας για τις συντελεσμένες απώλειες και καρτερικού φόβου για τα επικείμενα.
Σε ορισμένα πάλι
ποιήματα, ιδιαίτερα στις ενότητες
(Περιπέτειες και Θανατερά) η ιστορία
και ο έντονος κοινωνικός προβληματισμός
δεν εξορίζονται άρδην από το ποιητικό
προσκήνιο ούτε, ωστόσο, εκφέρονται
φωναχτά ή ανεπεξέργαστα. Αντίθετα,
ενσωματώνονται έντεχνα στον οντολογικό
πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης και για
τούτο μετουσιώνονται, ως επί το πλείστον,
αισθητικά και λειτουργικά σε ποίηση.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, συγκεκριμένα
στοιχεία του κοινωνικού, καλλιτεχνικού
και ιστορικού βίου, οι συνειδητές δηλαδή
σκοπεύσεις, αλλά και οι ασυνείδητες
αναφορές, οι ρήξεις και οι κρίσιμες
υπαρξιακές επιλογές του ποιητικού
υποκειμένου, δεν αποσιωπούνται με κανένα
τρόπο, αλλά εγγράφονται ποιητικά στο
κείμενο ως αναπόσπαστο συστατικό
στοιχείο παραγωγής και διακίνησης του
νοήματος.
ΤΟ ΣΥΡΤΑΡΙ (σ. 41)
Τα οστά του
φυλαγμένα σ’ ένα συρτάρι
του ανθρωπολογικού
εργαστηρίου
περιμένουν
ταυτοποίηση.
Ένας άνθρωπος
που ήθελε να κάνει πολλά
Αλλά δεν του
βγήκε, κακορίζικος.
Σαράντα χρόνια
αγνοούμενος
πέντε χρόνια
μάλλον νεκρός.
Τέσσερα χρόνια
φυλαγμένος.
Φυλαγμένος
προσεκτικά σ’ ένα συρτάρι παρόμοιο
μ’ εκείνο όπου
κάποτε παιδί
είχε κρύψει ένα
γλειφιντζούρι
για να το γλύψει
αργότερα.
Λαμβάνοντας τα πιο πάνω υπόψη, θεωρώ ότι ακόμη ένα θετικό στοιχείο του βιβλίου, είναι ότι αρκετά ποιήματα, ακόμα και όταν πρόκειται για ποιήματα ποιητικής, πείθουν σε μεγάλο βαθμό με την αλήθεια τους και αιτιολογούν βάσιμα τον υπότιτλο της συλλογής Γυμνές ιστορίες. Και τούτο συμβαίνει γιατί αφενός ο ποιητικός πυρήνας διαποτίζεται, βυθίζεται στο βίωμα και αφετέρου γιατί αυτό το βίωμα πραγματώνεται αισθητικά επιτυγχάνοντας τις περισσότερες φορές καθολικότητα.
Σε αυτήν ακριβώς τη μείξη ατομικού και συλλογικού, μύθου και ιστορίας εδρεύει κατά τη γνώμη μου ένα από τα σημεία-κλειδιά της συλλογής, το οποίο μάλιστα φωτίζει τον αφηγηματικό σκελετό του βιβλίου.
Πιο συγκεκριμένα,
στο κέντρο της αφηγηματικής τεχνικής
του ποιητή δεσπόζει συμπληρωματικά το
πρώτο και το τρίτο ενικό πρόσωπο, στα
οποία θεωρώ ότι συμπλέκονται αξεδιάλυτα
δύο στοιχεία: το αυτοβιογραφικό-βιωματικό
από τη μια και το ιστορικοκοινωνικό-αφηγηματικό,
σκηνοθετικό από την άλλη. Με τη χρήση
του πρώτου ενικού προσώπου, ο ποιητής
δημιουργεί τις προϋποθέσεις ενός
αυτοβιογραφικού μυθιστορήματος, στο
οποίο ο αναγνώστης εμπλέκεται αναπόφευκτα.
Με τη χρήση του τρίτου ενικού προσώπου,
η απουσία του ποιητή ταυτίζεται με την
αναγνωστική ελευθερία που εγγυάται
αδόκητη διεύρυνση του ποιήματος. Και
στις δύο περιπτώσεις ο ομιλητικός
χαμηλόφωνος τόνος, η προσωπική εξομολόγηση,
η απροσποίητη ειλικρίνεια, η κατάθεση
ψυχής αποτελούν τις εκφραστικές προθέσεις
και προϋποθέσεις.
Το βιωματικό υλικό,
επομένως, δεν εξασφαλίζει από μόνο του
υψηλό ποιητικό αποτέλεσμα, αλλά
πραγματώνεται επιτυχώς σε αισθητικά
λειτουργική ποίηση πρωτίστως χάριν της
ισχυρής, οικειωτικής δύναμης του στίχου.
Και στην περίπτωση του Γ. Χριστοδουλίδη,
η δύναμη του στίχου του οφείλεται
πρωτίστως στον επιτυχή, τις περισσότερες
φορές, ποιητικά συγκερασμό μιας
συγκρατημένης συγκίνησης με ένα
διανοητικό-στοχαστικό στοιχείο, προϊόν
ανήσυχου προβληματισμού και άγρυπνης
σκέψης. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο
ποιητικός ρεαλισμός του Χριστοδουλίδη,
αποδεικνύεται στις καλύτερές του στιγμές
σε εξαιρετικό όπλο της γραφής, καθώς
τον προφυλάσσει από τις παγίδες του
ποιητικού ναρκισσισμού, ενώ παράλληλα
του επιτρέπει να ψηλαφεί τραγικά βιώματα
με την έσχατη λεκτική απλότητα. Με αυτό
τον τρόπο, τα ιδιωτικά βιώματα του ποιητή
δεν παραμένουν ασφυκτικά κλειστά στον
χώρο των φευγαλέων εντυπώσεων του
καθημερινού βίου, αλλά ανοίγονται προς
μια βαθύτερη υπαρξιακή και πολιτισμική
νοηματοδότηση.
ΤΟ ΣΕΛΙΝΙ (σ. 24)
Ήμουν δεν ήμουν
εφτά χρονών
κι εκείνη η
σταφιδιασμένη γριούλα είχε ανοικτή
τη χούφτα.
Της έδωσα το
χαρτζιλίκι μου –ένα σελίνι
κι έτρεξα
φοβισμένος μακριά.
Η γριά πέθανε,
εγώ μεγάλωσα
ο χρόνος κάτω
από το χώμα
καθάρισε τα
κόκαλά της
αν δεν ήταν
θαμμένη
θα βλέπατε ότι
έχουν το ίδιο χρώμα
με το φετινό
φεγγάρι του Αυγούστου
όμως αυτό που
θέλω να πω
είναι ότι εκείνο
το σελίνι
από τότε
καθημερινά μου
επιστρέφεται
κι αστράφτει
πιο πολύ απ’ όλα
τ’ άλλα νομίσματα
μες το ταξίδι
του.
Εστιάζοντας στον μελαγχολικό τόνο, ο οποίος σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό διατρέχει το σύνολο σχεδόν της παραγωγής του ποιητή, παρατηρούμε ότι εδώ αναδύεται θεματικά εντοπισμένος και εμφιλοχωρεί επιτακτικά στο εσωτερικό της ποιητικής έκφρασης. Η αβεβαιότητα, τα διλήμματα, οι φόβοι, το άγχος για το οδυνηρό πέρασμα του χρόνου και οι ενοχές, οδηγούν το ποιητικό υποκείμενο άλλοτε σε μελαγχολικές κρίσεις συνειδήσεως και ταυτότητας στις οποίες διακυβεύεται ολόκληρη η ύπαρξή του και άλλοτε σε επάλληλους κύκλους εξωστρέφειας που εκδηλώνονται περισσότερο με ειρωνεία και λιγότερο με οργή για την εξαχρείωση των κοινωνικών ηθών στον τόπο μας, την κοινωνική και ιστορική αδικία και τον θάνατο. Από την άλλη πλευρά, η προσκόλλησή του ποιητή σε ηθικές αξίες και αρχές, ο ανθρωπισμός του, η προσήλωσή του στην ομορφιά και κατ’ επέκταση την αλήθεια, τον βοηθούν, βεβαίως, πρόσκαιρα να ισορροπήσει ψυχικά, δεν επιφέρουν, ωστόσο, την πολυπόθητη εσωτερική γαλήνη.
Και είναι για αυτόν
ακριβώς τον λόγο που, ενώ θεματοποιείται
εμφαντικά η βίαιη εισβολή του εξωτερικού
κόσμου στον αφύλαχτο χώρο της ιδιωτικής
ζωής και της ύπαρξης, ταυτόχρονα το
ποιητικό εκκρεμές εξισώνει το αποτέλεσμα
με τη αντίστροφη και, τις περισσότερες
φορές, λυτρωτική παρέμβαση της ποιητικής
όρασης που μεταμορφώνει τον εξωτερικό
κόσμο. Πρόκειται για μια ανατρεπτική,
σε πολλά ποιήματα της συλλογής, οπτική,
η οποία αφαιρεί από τα πράγματα την
κοινή θέα και θέασή τους, βάζοντας στη
θέση τους ένα ιδιάζον, λοξό ποιητικό
κοίταγμα, το οποίο ως επί το πλείστον
αναποδογυρίζει την κοινή λογική και
κυοφορεί το θαύμα.
Μέσα σε αυτό το
πλαίσιο η κοινωνική περιθωριοποίηση,
η ανέκκλητη φθορά του σώματος, η εξαχρείωση
των αισθημάτων, η κοινωνική αδιαφορία,
η αδικία, οι σωματικές και ψυχικές πληγές
αποτελούν εν τέλει διάφορες εκδοχές
της υπαρξιακής ερημιάς και του παράλογου
της ιστορίας, που μόνο η ποίηση και ο
έρωτας μπορούν έστω και για λίγο να
νικήσουν. Οι δύο τελευταίες ενότητες
του βιβλίου καταδεικνύουν εξάλλου
εμφαντικά ότι μόνο η ποίηση και ο έρωτας
δύνανται να προστατεύσουν τον λυρισμό
της σκέψης και την παιδική ηλικία, να
επιτεθούν στη βαρβαρότητα, στην κατανάλωση
των σχέσεων, στην κοινωνική και ιστορική
αδικία, στα λογής στερεότυπα, ακόμη και
στην ίδια την ποίηση όταν αυτή είναι
άσφαιρη. Η ποίηση και ο έρωτας εμφανίζονται,
λοιπόν, αιφνίδια στη σκηνή για να
βεβαιώσουν τη δυνατότητα ενός
ουσιαστικότερου υπάρχειν μέσω μιας
ανατρεπτικής ματιάς, η οποία ως επί το
πλείστον ανατρέπει το άνοστο περίβλημα
της καθημερινότητάς μας.
ΟΙ ΕΠΙΖΩΝΤΕΣ (σ.
44)
Όσοι συνέρχονται
έχουν παραμορφωμένα
πρόσωπα
κομμένα μέλη
και τους λείπει
το προηγούμενο κοίταγμα.
Βυθίζονται σε
ζάλη αφρισμένη
και τα λόγια τους
γίνονται πουλιά
που δεν έχουν
φωλιές.
Βλέπουν τις
σπίθες ως ηλιαχτίδες
τις πληγές ως
λάθος του τεχνίτη
και τα θύματα
ως αγγέλους που
αποκοιμήθηκαν.
Βλέπουν τη σκηνή
του δυστυχήματος
χωρίς τη φρίκη.
Ακριβώς όπως οι
επιζώντες
μιας ήσυχης μέρας
-πολλών ήσυχων
ημερών.
Πρέπει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι αυτή η ανατρεπτική όραση δεν περιορίζεται αυτάρεσκα και από απόσταση ασφαλείας στο υπαρξιακό ή στο ιστορικοκοινωνικό πεδίο, αλλά επεκτείνεται με παρρησία και στο πεδίο της ίδιας της ποίησης. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που στο καταληκτικό ποίημα της συλλογής «ΠΗΓΕΣ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ», αποδομείται ειρωνικά από τη μια το εξιδανικευμένο μοντέλο του ρομαντικού ποιητή, ενός καθαρού, υπερβατικού, όντος, που επικοινωνεί με το θείο και εμπνέεται από αυτό, ενώ ταυτόχρονα προβάλλεται αντιθετικά από την άλλη το ακάθαρτο, γήινο σώμα του πραγματικού ποιητή. Το ποίημα, κινείται, με άλλα λόγια, επιθετικά και εσώστροφα, προς την κατεύθυνση του ίδιου του ποιητή-δημιουργού, αποδομώντας, αφενός, τη ρομαντική και ιδεαλιστική εικόνα του ποιητή ως πολιτιστικώς ορθού κοινωνικού προτύπου για έναν υψηλό πολιτισμό, και αφετέρου τη ναρκισσιστική του ασθένεια.
ΠΗΓΕΣ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ (σ. 61)
Υπάρχει μια
εκκρεμότητα
που αν δεν την
πω δεν θα ησυχάσω.
Κάποιος με
παρακολουθεί την ώρα που γράφω.
Ένας αγροίκος
τον ακούω να
κόβει τα νύχια του
να ξύνεται να
χασμουριέται
μετά να σηκώνεται
να σπάει αβγά
να κάνει ομελέτα
ύστερα να ανάβει
την τηλεόραση
να ρουφά την
ημερήσια φρικαλεότητα
μετά να παθιάζεται
μ’ ένα ντέρπι
να στυλώνει το
τεράστιο πούρο του
να στέλλει
δαχτυλίδια καπνού
στο γκρίζο ταβάνι
του
που καταρρέει
αδιάκοπα.
Δεν με ενδιαφέρει
καθόλου η ποίηση
μου λέει, σκίζοντας
όλα τα πρωτόκολλα
κατ’ ακρίβειαν
την έχω εντελώς γραμμένη
και χασκογελά.
Νομίζει ότι έτσι
θα με τσαντίσει
ή θα με κάνει να
ασχοληθώ
με κάτι πιο
προσοδοφόρο.
Ας πιούμε ένα
ποτήρι κρασί, του απαντώ
Κερασμένο από
μένα
πάλι μου έδωσες
το καλύτερο
ποίημα.
Συνοψίζοντας, η
πρόσφατη ποιητική συλλογή του Γ.
Χριστοδουλίδη Πληγείσες
περιοχές,
Γυμνές ιστορίες,
αποτελεί ένα ποιητικό χρονολόγιο του
αόρατου ρήγματος της ύπαρξης. Σε αυτό
τον ψυχικό ιστό ό,τι χάθηκε, κομματιάστηκε
και σπαταλήθηκε, δεν αντιπροσωπεύει
μιαν ουδέτερη, άχρηστη και αποσημασιολογημένη
ύλη, αλλά ένα ακόμη ολοζώντανο σύμπαν,
που μολονότι αιμορραγεί ακατάσχετα από
κάθε του άνοιγμα, δεν λέει με κανέναν
τρόπο να παραδώσει τα όπλα. Για τούτο
και η ποιητική του κρυσταλλώνεται σε
ένα ξεκάθαρο διπολικό σχήμα: από τη μια
η οδυνηρή νοσταλγία ενός οριστικά
χαμένου, παιδικού παραδείσου, από την
άλλη η επίμονη προσπάθεια του ποιητή
να υπερβεί αυτή την απώλεια και να
επανακτήσει την αρχική ολότητα. Επιμέρους
ενστάσεις σε ορισμένα σημεία του βιβλίου
για υπερβολική αναλυτικότητα ή πλατειασμό
υπάρχουν, δεν μπορούν ωστόσο, κατά την
άποψή μου, να αλλοιώσουν σε μεγάλο βαθμό
το συνολικό αποτέλεσμα. Το θαύμα της
ποίησης ιχνοβατεί το σκοτεινό βάθος
των ανθρώπων και των πραγμάτων και
εξακολουθεί να προβάλλει μέσα από τις
άπειρες κρύπτες της πραγματικότητας.
Όποιος διαθέτει την κατάλληλη όραση το
βλέπει.
1
Προηγήθηκαν οι συλλογές: Ένια,
Ατέλεια, Λευκωσία 1996, (Α΄ Κρατικό βραβείο
νέου λογοτέχνη)∙ Ονειροτριβείο,
Γαβριηλίδης, Αθήνα 2001, (Α΄ Κρατικό
βραβείο ποίησης)∙ Εγχειρίδιο
καλλιεργητή, Γκοβόστης, Αθήνα 2005∙
Το Απραγματοποίητο, Γαβριηλίδης,
Αθήνα 2010∙ Δρόμος μεταξύ ουρανού και
γης, Φαρφουλάς, Αθήνα 2013.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου