«ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΘΡΙΑΜΒΕΥΟΥΝ ΣΤΗΝ ΑΠΟΥΣΙΑ ΜΑΣ»

 

Ομιλία της μεταφράστριας Δέσποινας Πυρκεττή κατά την παρουσίαση του GIORGOS CHRISTODOULIDES SELECTED POEMS 1996-2022 στο Σπίτι της Κύπρου, στο Λονδίνο, 5 Απριλίου 2022

 

Ας πάμε λίγο πίσω στον χρόνο. Ας πάμε στον 15ο αιώνα, τότε που στην Κύπρο είχαμε φραγκοκρατία, και ελάχιστοι ήξεραν ανάγνωση και γραφή· στις εποχές που οι λαϊκοί  παραμυθάδες διηγούνταν περιπετειώδεις ιστορίες για σταυροφόρους σε ακροατήρια που «αγροικούσαν» με αγωνία πώς επιτελούνταν τα θαύματα και οι γιατρειές. Οι ιστορίες βασίζονταν κυρίως στην παράδοση του χρονικού, δηλαδή σε αφηγήσεις ιστορικών γεγονότων. Εντούτοις, ο στόχος του μεσαιωνικού παραμυθά δεν ήταν τόσο να αποδώσει την ιστορική αλήθεια όσο να ψυχαγωγήσει: η αφήγησή του ήταν ρευστή, «εν τω γίγνεσθαι», και προσαρμοζόταν κυρίως στις αυθόρμητες αντιδράσεις των ακουόντων.

Επικαλούμαι τη ρευστότητα της λαϊκής αφήγησης προκειμένου να την παραλληλίσω με το έργο της μεταφράστριας λογοτεχνίας. Η (προφορική) λαϊκή αφήγηση στην Κύπρο τής φραγκοκρατίας ενείχε μεταποίηση του πρωτότυπου υλικού, μέσα από τη σύμμειξη γεγονότων και επινοήσεων, ώστε να αναδεικνύεται η παραστατική δυναμική της ιστορίας, η επιτελεστικότητά της. Οι παραμυθάδες μεθερμήνευαν παλιές ιστορίες μέσα από τον φακό του εκάστοτε ακροατηρίου, και τις απέδιδαν ομόχρονα με τρόπο συναρπαστικό. Σημειώστε ότι οι όροι ερμηνεία και απόδοση εμπίπτουν και στη μεταφρασιολογία. Ακόμη και αν θέλουμε να αποσιωπήσουμε την παρεμβατική λειτουργία της μεταφράστριας, κρινόμαστε εκ του αποτελέσματος.

Τα μεταφράσματα, όπως και τα πρωτότυπα, αποτελούν εν πολλοίς απότοκα προσωπικής, δημιουργικής διαδικασίας: μιας διαδικασίας την οποία όλοι εφαρμόζουμε, είτε συνειδητά είτε ασυναίσθητα. Στις καθημερινές μας συναλλαγές, μήπως δεν εξηγούμε ή παρεξηγούμε γεγονότα, συμβάντα και συναισθήματα, προκειμένου να τα αναδιηγηθούμε; Μήπως δεν μεταφράζουμε όλοι τις εμπειρίες μας και τις εμπειρίες των άλλων; Αν ναι, τότε δεν θα ήταν άσκοπο και μάλλον αυθαίρετο εκ μέρους των διακόνων της λογοτεχνίας και της μετάφρασης να διεκδικούν τα εύσημα ενός ανάλλακτου αφηγήματος; Ή να υποθέτουν ότι υπάρχει πάντα ένα σταθερό νόημα το οποίο πρέπει να μεταδίδεται απαρέγκλιτα, ενδογλωσσικά ή και διαγλωσσικά;

Εξ ορισμού, η έννοια της μετάφρασης προϋποθέτει κίνηση, και η κίνηση προϋποθέτει μετατόπιση και αναστάτωση. Η μεταφορά ενός πολυσύνθετου συνόλου λεκτικών, εικονικών και συμβολικών σημείων σε ένα άλλο σύστημα συνιστά πράξη μεταμόρφωσης που δεν θα έπρεπε να προσδιορίζεται με όρους απώλειας ή κέρδους, αλλά ως διαδικασία υλοποίησης μιας καινής πρόσληψης. Όταν φεύγεις από ένα σημείο, αφήνεις πίσω τη χειροπιαστή μορφή της εμπειρίας που σε συντηρούσε εκεί. Την αφήνεις πίσω, αλλά δεν την αποβάλλεις εντελώς. Νομίζω πως όλοι μας μεταφέρουμε ίχνη του πώς, πού και ποιοι ήμασταν κάποτε, κι αυτά τα ίχνη είναι ενσωματωμένα στις παρούσες και στις μελλοντικές μας εκδοχές. Συνηχούν με όσα λέμε και με όσα γράφουμε, ειδικά αν γράφουμε ή μεταφράζουμε ποίηση. Μεταχειριζόμαστε σχήματα λόγου για να αναδείξουμε την πολυσημία της έκφρασής μας, τα κίνητρα πίσω από την πρόθεσή μας να επικοινωνήσουμε με τους άλλους, να τους εξηγήσουμε τι άνθρωποι είμαστε και τι έχουμε περάσει.

Το 2017 είχα τη χαρά να μεταφράσω έναν Κύπριο ποιητή, γέννημα-θρέμμα Λονδίνου, άρα φυσικό ομιλητή της αγγλικής, τον Γιώργο Ταρδίο. Η  μητρική γλώσσα τού Ταρδίου, με την έννοια της γλώσσας της μητέρας του, είναι τα κυπριακά. Όταν λοιπόν, γράφει τη δεύτερή του ποιητική συλλογή, με τίτλο «Κουμπωμένα Σχήματα», αποτίνοντας φόρο τιμής στους πρώτους Κύπριους μετανάστες  στο Λονδίνο, τη δεκαετία του 1930, ο Ταρδίος υπαινίσσεται τη βαθιά αναστάτωση της χωρικής, λεκτικής και συναισθηματικής μετατόπισης. Γράφει καλοφτιαγμένους, υποβλητικούς, κάποτε κρυπτικούς στίχους σε άψογα αγγλικά, αλλ’ όμως εμποτισμένα με την κυπριακή του καταγωγή. Μπορεί ο ισχυρισμός μου να ακούγεται αίολος, όμως σας βεβαιώνω ότι το αγγλικό πρωτότυπο  του ποιητή Γιώργου Ταρδίου περιέχει ως εκ θαύματος την ελληνική του μετάφραση. Παραδείγματος χάριν, το ποίημα με τον σκοτεινό τίτλο «Alien Light» διηγείται την ιστορία ενός λεβέντη από τη Μόρφου που μεταβαίνει με το γαϊδούρι στη Λάπηθο για να παντρέψει τον καλύτερό του φίλο. Εκεί σμίγει με τη νύφη, τον ανακαλύπτουν οι χωριανοί, και τον εξοστρακίζουν. Μια βδομάδα μετά, φτάνει πίσω στο χωριό του, σαλεμένος, δεμένος ανάποδα πάνω στο γαϊδούρι, με το βλέμμα στραμμένο στην ουρά του ζώου. Το όνομά του είναι Ξενοφών – «ξένη φωνή» στα αρχαία ελληνικά – Ξενοφώς στα κυπριακά. Ξένο φως. Alien Light.

 

Μιλάμε με μεταφορές για να απευθυνθούμε στο συναίσθημα του ακροατή ή στη λογική του. Κάνουμε παραλληλισμούς για να διευρύνουμε την αφήγηση, επαναλαμβάνουμε για να τονίσουμε ένα σημείο, συγκρίνουμε για να αποσαφηνίσουμε. Σαν τους παραμυθάδες, κόβουμε και ράβουμε αποσπάσματα στον βασικό κορμό της εξηγήσεως για να συνεννοηθούμε, για να συνδεθούμε. Κι αυτό είναι κάτι που εφαρμόζουμε ως εφήμερα όντα με δέος για τον βραχύ μας βίο, αλλά και με αποθαυμασμό για τη μακρά τέχνη των ανθρώπων. Τα ποιήματά μας και τα μεταφρασμένα μας ποιήματα θα είναι εδώ για πολύ καιρό μετά τη διάβασή μας – μπορεί μάλιστα να θριαμβεύσουν στην απουσία μας. Αν προσπαθήσουμε να τα μονώσουμε στα στεγανά της συγγραφικής πρόθεσης ή της μεταφραστικής πιστότητας θα είναι σαν να περιφρονούμε τις ανθοφόρες ταξιανθίες που φύονται ξανά και ξανά στις διακλαδώσεις του ποιήματος, κάθε φορά που του λαχαίνει να θάλλη σε άλλη γλώσσα.

Μιλάω για τη μετάφραση με μια πολύ συγκεκριμένη αφορμή: τη συναγωγή εκατό ποιημάτων του Γιώργου Χριστοδουλίδη, μεταφρασμένων στα αγγλικά, σε έναν τόμο που καλύπτει 25 χρόνια αδιάλειπτης παρουσίας στην ποίηση. Ό,τι προτείνω πιο πάνω σε σχέση με τη μεταφραστική θεωρία και πρακτική δεν θα ακουγόταν τόσο ακόπιαστο επί του πρακτέου αν δεν αφορούσε τη συγκεκριμένη ποίηση και τον συγκεκριμένο ποιητή. Το γεγονός ότι ο Γιώργος μού πρόσφερε απόλυτη ελευθερία ερμηνείας και μετάπλασης του έργου του μέσα από τις δικές μου προσλαμβάνουσες, αποτελεί αφενός παρεπόμενο μιας βαθιά ανθρώπινης ανάγκης για ερμηνεία και απόδοση, και αφετέρου αδιάσειστο τεκμήριο γόνιμης συζευκτικής πράξης.

Σημείωση: Το κείμενο αποτελεί ελληνική απόδοση της αγγλικής εισήγησης που εκφωνήθηκε στην παρουσίαση του βιβλίου George Christodoulides, Selected Poems 1996-2021 (Εκδόσεις Αρμίδα, 2021) στους χώρους της Υπάτης Αρμοστείας της Κύπρου στο Λονδίνο, τον Απρίλη του 2022. Ο τίτλος προέρχεται από το Χρονικόν του Λεόντιου Μαχαιρά, § 242.