DESMOND EGAN - ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ: ΈΝΑΣ ΥΜΝΟΣ ΣΤΟ ΔΩΡΟ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

 

 

Του Γιώργου Χριστοδουλίδη

Μου είναι συνήθως δύσκολο να μιλώ για την ποίηση και δη τη μεταφρασμένη. Πρέπει να καταφεύγω στην εκλογίκευση του ποιητικής αντίληψης η οποία δεν μου είναι ιδιαιτέρως προσφιλής, αφού η ποιητική ενόρμηση επί το πλείστο ξεσπά από άγνωστες κατευθύνσεις και κατευθύνεται σε αντίστοιχες. Για τη δε μεταφρασμένη ποίηση νομίζω είναι πιο ορθό
να μιλά κυρίως ο μεταφραστής.

Το κάνω σπάνια λοιπόν και συνήθως όταν η περίπτωση είναι τέτοια ώστε να μην χρειάζεται υπέρμετρο ετεροφωτισμό λόγω της επιβλητικής αυτονομίας της. Ακόμα όμως και τότε, προσπαθώ να μιλώ ως ποιητής και όχι σαν κάτι που δεν είμαι.

Για να μεταφραστούν, τα ποιήματα πρέπει να αναχωρήσουν παραμένοντας στη μητρική τους.  Φθάνουν στη γλώσσα υποδοχής μέσα στον άλλο, καινούργιο και φτερωτό τους εαυτό. Αναπολούν την πρωταρχική τους γλωσσική μορφή όμως ταυτόχρονα τα συναρπάζει η περιπέτεια της μετάβασης.

Ο μεταφραστής είναι το πρόσωπο που επιμελείται αυτό το ταξίδι, την ώσμωση της μητρικής με τη ξενική γλώσσα, είναι η γέφυρα αλλά όχι μόνον. Είναι ο φροντιστής πρέπει να κάνει το ταξίδι να αξίζει τον κόπο. Κύριο μέλημα του δεν είναι απλώς να μεταφράσει τους στίχους αλλά να μεταλαμπαδεύσει τη ψυχή τους στο νέο γλωσσικό σώμα.

Αν δεχτούμε ότι μια γλώσσα δεν είναι μόνο η αλφάβητος της αλλά κυρίως η έκφραση της προαιώνιας ψυχής γενεών, η ευθύνη μοιάζει ανεπίτευκτη, διότι οι γενεές συνεχίζουν απόκρυφα να μιλούν μέσα στη γλώσσα. Η βαθιά αίσθηση και γνώση της γλωσσικής διαχρονίας καθίσταται προαπαιτούμενη. Επιπλέον, δεν μπορεί να μην λαμβάνεται υπόψη η εξέλιξη της γλώσσας μέσα από την ιστορικότητα των αιώνων  και να μην ενδημεί στη μεταφραστική συνείδηση, μια ξεκάθαρη εικόνα για τη σύγχρονη προοπτική της-του ειδικού βάρους που αποκτούν οι λέξεις, κατά τη διάρκεια της μεταφραστικής μετάβασης.

Συνεπώς, τολμώ να πω ότι η μετάφραση της ποίησης, κατά την οποία οι λέξεις δονούνται από  πολλαπλές σημασίες και αισθησιογόνες αναταράξεις, είναι a priori κάτι σχεδόν ακατόρθωτο, που μπορεί όμως να γίνει κατορθωτό.

Στα επιλεγμένα ποιήματα του Desmond Egan, εκδόσεις Αρμίδα 2024, σε ελληνική μετάφραση της Δέσποινας Πυρκεττή, τα προαναφερόμενα, σημαίνουν ότι η Μυγαλή θα αρχίσει ξανά να πιάνεται στην παγίδα με το δύσοσμο τσέταρ , οι  φρουτόμυγες  θα πεθαίνουν πριν ζήσουν καλά καλά και η ίζαμπελ θα είναι για  πάντα ενός χρόνου. Στα ελληνικά!

Ενόσω η μεταφραστική γέφυρα είναι υπό κατασκευή, ο ποιητής και ο μεταφραστής συναντώνται κατανυχτικά σε μια τελετουργία Μέθεξης. Ο μεταφραστής καταδύεται ευλαβικά στο άδυτο της ύπαρξης του ποιητή και ο ποιητής τον καλωσορίζει. Μια συνάντηση μυστική μόνο γι αυτούς τους δυο.

Το αποτέλεσμα της συνάντησης το έχουμε ενώπιον μας, και, αφενός είναι η απόδειξη ότι πήγε καλά, αφετέρου, ότι οι μεταφράσεις ποίησης μπορούν να αξίζουν τον κόπο, να είναι καρποφόρες.

Το βιβλίο, σηματοδοτεί την επάνοδο του σημαντικού Ιρλανδού ποιητή στα ελληνικά γράμματα αυτή τη φορά από την Κύπρο κάτι που πιστεύω αποτελεί ιδιαίτερη τιμή για το λογοτεχνικό μας τόπο.

Προηγήθηκε 23 χρόνια πριν στην Αθήνα, από τις εκδόσεις Νεφέλη σε μετάφραση της Γεωργίας Γκίνη μια άλλη έκδοση ποιημάτων του Desmond Egan στα ελληνικά.

Τότε, στο προλογικό του σημείωμα ο Δημοσθένης Κούρτοβικ διηγείται πως το 1995 σε μια ποιητική συνάντηση στο Λουξεμβούργο συνάντησε ένα παράξενο άνδρα με εξίσου παράξενη οικειότητα, τον οποίο όταν άκουσε να παρουσιάζει τα ποιήματα του, νόμισε ότι έβλεπε ένα Σαμάνο που εκτελούσε μυσταγωγικές τελετουργίες. Περίπου το ίδιο αισθάνθηκα κι εγώ 8 χρόνια αργότερα, το 2003, στην παγκόσμια μπιενάλε ποίησης στη Λιέγη. Είναι δυνατόν η σύμπτωση συναισθημάτων του Κούρτοβικ και του υποφαινόμενου να είναι τυχαία;  Σε αυτό το ερώτημα θα επανέλθω.

Ποιος είναι λοιπόν ο Desmond Egan, κυρίως τι εκφράζει με την ποίηση του;

Διαβάζοντας τα επιλεγμένα ποιήματα του Εgan, μπορούμε ευχερώς να διαπιστώσουμε την υποδειγματική παρατήρηση της ζωής σε εύρος, από δυο λες γιγαντιαίους οφθαλμούς που ταυτόχρονα διαθέτουν μικροσκοπικές ικανότητες. Η παρατήρηση ενσαρκώνεται συχνά με όντα που δεν είναι απαραιτήτως ανθρώπινα. Το βάθος που προσδίδει στην παρατήρηση του είναι η απαραίτητη συνθήκη ώστε να προκύπτει ποίηση.  Η ανά χείρας έκδοση σφύζει από τέτοια παραδείγματα: Τη μια είναι η σφήκα, την άλλη η μυγαλή, την παρ’ άλλη οι φθονεροί κολιοί, τα ελάφια στο Kildare, ο Ράλφι ο σκίουρος.

Ποιώντας διαπεραστικά, με ενδοσκοπική ακρίβεια, σε συνδυασμό με προσεγμένη δωρική λιτότητα λόγου, ο ποιητής συγκεντρώνει ενδελεχώς το ποιητικό απόσταγμα σε μορφή, το αποστάσσει και το προσφέρει στον αναγνώστη για να το πιεί.

Ανασηκώνει το σταχτί πέπλο της καθημερινότητας που καθιστά την οπτική μας συμβατική για να ξεσκεπάσει το θαύμα του εξώκοσμου αλλά και το πυρήνα του ανθρώπινου εσώκοσμου όταν αυτός ανοίγει για να δεχτεί το θαύμα της ζωής, ενώ το αναπόφευκτο της απώλειας καιροφυλακτεί. Το φυσικό και το μεταφυσικό συμπλέκονται.

 

 

Στο πιο σκοτεινό ίσως ποίημα της συλλογής, τα «Γενέθλια», το μεταφυσικό πηγαινοέρχεται, αρχικά με τη θωριά ενός αγνώστου που σμίγει με τη σύναξη, ενώ στο τέλος, την ώρα της αποχώρησης των συνδαιτυμόνων, κάποιος το ίδιο μυστηριωδώς, επιστρέφει στο χώρο της συγκέντρωσης, ανοίγοντας την πόρτα της εισόδου. Ο Desmond Egan δεν φωτίζει τις απαντήσεις για το σημαίνει αυτή η εσώτερη εντός του ποιήματος κινητικότητα, αλλά καλεί τον αναγνώστη αφού μαγνητιστεί με την εικονοπλαστικότητα της επινόησης, να ψάξει για τις εκδοχές.

Γενέθλια

 

μέσα από τρεις κατευθύνσεις

το απομεινάδι μας συγκεντρώνεται ξανά

στο ξενοδοχείο της μνήμης

πιο γκρίζο, πιο αργό και κάποιοι

απέτυχαν παταγωδώς

 

στον χώρο κάθονται λιγότεροι από

την τελευταία φορά

και καθώς το γκαρσόνι μαζεύει τα κρασοπότηρα

κάποιος έρχεται στην παρέα μας

 

δεν πειράζει, ας ξαναγίνουμε

για λίγο ο παλιός μας εαυτός

να της τραγουδήσουμε, όπως και στην πόλη μας

τα χρόνια πολλά

να κόψουμε την τούρτα

να κάνουμε μια τελευταία πρόποση με τσάι

 

σύντομα τόσο σύντομα είναι ώρα να σηκωθούμε

να αγκαλιαστούμε στον προθάλαμο·

προσθέτουμε άλλο ένα αντίο

κινάμε για τα βουβά μας αυτοκίνητα

 

κι ενώ κροταλίζουν οι πόρτες στη σιγαλιά

ένας απ’ τη μικρή μας συντροφιά

βαδίζει πίσω αργά

περνάει την πόρτα της εισόδου              

 

Γενέθλια

μέσα από τρεις κατευθύνσεις

το απομεινάδι μας συγκεντρώνεται ξανά

στο ξενοδοχείο της μνήμης

πιο γκρίζο, πιο αργό και κάποιοι

Μέσα από τα ποιήματα του, ο Desmond Egan γίνεται αναζητητής μαγευτικών απεικονίσεων, αφηγήσεων, διηγήσεων, οι οποίες μπορούν να λυτρώσουν αν πρώτα λυτρώσουν τον ίδιο. Πώς; Κατ’ αρχάς, συμπάσχοντας διακριτικά αλλά βαθιά.

 

Γράφει για τα χρυσόψαρα που φαγώθηκαν από το φθόνο των κολιών:

….το άλλο πρωί ούτε ένα απομεινάρι

Άραγε καραδοκούσαν στα συντρίμμια των φύλλων

Ανάμεσα σε κοτρόνες και νούφαρα

Στις περικοκλάδες της ίριδας

Άφαντα

Ερωδιός, ίσως

Όμως η λίμνη κρύβεται κάτω από φουντούκια

Πολύ παράξενο

Έπειτα κάποιος πρόσεξε τους κολιούς

Τα μεγάλα τους πτερύγια

Την απουσία χρυσού

Η τέχνη του γίνεται εργαλείο και δυνατότητα  ανασυγκρότησης των μικρών θαυμάτων, που χωρίς αυτά, το συνολικό θαύμα δεν επικυρώνεται, και κατορθώνει να συνδέσει τον αναγνώστη με το ποιητικό σύμπαν που συνεχώς αναδημιουργεί, υποκινώντας τον να το δοκιμάσει αλλά και πέραν αυτού: Να το συνεταιριστεί.

Διαβάζοντας τα επιλεγμένα ποιήματα, είναι δύσκολο να μη σταθείς στις έμπλεες ευγνωμοσύνη για το δώρο της ζωής που εκπέμπονται. Όχι με τη στενή ανθρωποσκοπική έννοια αλλά τη οικουμενική - μιας  ιεροτελεστίας των πάντων. Ο Egan καταθέτει τη θεώρηση ότι ο άνθρωπος δύναται να κατανοήσει και να εννοήσει την αξία του ζην , να εξυμνήσει την ομορφιά της θητείας του πάνω από τη γη, νοουμένου ότι θα προσέλθει στον κόσμο με την προσήκουσα ταπεινότητα, παραμερίζοντας το υπερμεγέθες κυριαρχικό του εγώ. Αυτή κατά την άποψη μου είναι η δεύτερη συνθήκη που προκύπτει από τα επιλεγμένα ποιήματα.

Η οικουμενικότητα της σύλληψης αποτελεί κεντρικό χαρακτηριστικό στην ποίηση του Egan και καθόλου άδικα πολλοί κριτικοί σημειώνουν πως η ιρλανδική του ταυτότητα συνιστά μόνο την αφετηρία, αφού τα νήματα που συνυφαίνουν την ποιητική του καλύπτουν μια πολύ πιο εκτεταμένη ποιητική ανθρωπογεωγραφία. Αυτή η παγκοσμιότητα της «Ηγκανικής» ποιητικής, ορίζεται από το βασικό γνώρισμα των μεγάλων ποιητών: Μπορούν να αναμετρηθούν και με όσα έχουν γραφτεί αλλά και με εκείνα που θα γραφτούν στο μέλλον.

 

Η σχέση του Egan με την αρχαιοελληνική γραμματεία είναι βαθιά. Γνωρίζει αρχαία ελληνικά, έχει κάνει σημαντικές μεταφράσεις κλασικών έργων, όπως ο Φιλοκτήτης του Σοφοκλή και η Μήδεια του Ευριπίδη, είναι θαυμαστής του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Το ελληνικό υπόβαθρο αφήνει αποτύπωμα και στο υπό αναφορά βιβλίο. Διαβάζω  απόσπασμα από την  « Κόρη πάνω στο γραφείο μου»:

Κόρη πάνω στο γραφείο μου

 

εκείνος ο πέπλος η άλως των μαλλιών

μια ισχνή υποψία κραγιόν

τα φρύδια τα αμυγδαλωτά μάτια

η γυναικεία γαλήνη

ατάραχη κι ας ξέρει

ανενόχλητη από λίθο ή πόλεμο

 

τόση ειδωλολατρική αγιοσύνη

μπορεί να μας δελεάσει έξω απ’ το κουρασμένο τώρα

 

ξέρω αρκετά καλά τον γλύπτη σου

και το εργαστήρι του στην Πλάκα φύρδην μίγδην

όπου μπορούσε και παρατούσε τα εργαλεία

να πιει ρετσίνα με έναν αδέσποτο επισκέπτη όχι τόσο με

τον Ανακρέοντα ή τη Σαπφώ ή τον Αρχίλοχο

μπορεί να κουβέντιαζε τους Πέρσες με τον Αισχύλο

να ήξερε κάποιον που ο προπάππος του

ισχυριζόταν πως θυμόταν τον Όμηρο

και επέμενε πως δεν ήταν τυφλός

 

 

 

Δεν θα μπορούσα να παραλείψω μια σύντομη αναφορά στο συνθετικό ποίημα που κλείνει τούτο το βιβλίο. Τιτλοφορείται «Για ένα πατέρα» και είναι γραμμένο για τον πατέρα του ποιητή Τομ Ηγκαν.

Πέραν από την ανάκληση συγκινητικών στιγμών από την πατρική ζωή, το υπόστρωμα της σύνθεσης εμπλουτίζεται συχνά από μια δεύτερη παράλληλη γραφή δίπλα από τον κεντρικό κορμό του ποιήματος, που περισσότερο μοιάζει με κρυπτική φωνή τόσο εξομολογητική και λεπταίσθητη, λες και έχει μόλις καταφέρει σαν νεοσσός να εκκολαφθεί από τη σιωπή και όπου να’ναι, αφού τέλειωσε μαζί της, θα επιστρέψει στο σιωπηλό της τσόφλι.

Επανέρχομαι στις συμπτώσεις που προανέφερα στην αρχή της παρέμβασης μου και κλείνω.

Πριν από 19 χρόνια, στην παγκόσμια μπιενάλε ποίησης της Λιέγης, γνώρισα έναν παράξενο τύπο που περιφερόταν στους διαδρόμους λες και έψαχνε κάποιον να επισημάνει κάτι που έπραξε με μένα.

Όπως γράφω και στο προλογικό σημείωμα του βιβλίου, όταν δεν απαγγέλαμε ποιήματα, πηγαίναμε βόλτες στην πόλη που συνήθως κατέληγαν σε κάποιο μπαρ για μια καλή μπύρα. Μου είχε κινητοποιήσει με το αστείρευτο ιρλανδέζικο χιούμορ του, την ειλικρίνεια  λόγου και βλέμματος καθώς και με το σεβασμό που έδειχνε στις ευκαταφρόνητες απόψεις και σκέψεις μου, στις οποίες υπόκειτο βασανιστικά ως καλός ακροατής.

Εκείνη η συνάντηση, με τροφοδότησε με το ερώτημα «γιατί εγώ;», την ώρα που στην Μπιενάλε υπήρχαν προφανώς μερικές δεκάδες άλλοι πολύ πιο σημαντικοί ποιητές. Μέχρι σήμερα η απορία  εξακολουθεί ποικιλοτρόπως  να επανέρχεται.

Ωστόσο, εδώ και λίγο καιρό, ανακαλώ ενίοτε μια άποψη για την ποίηση που διατύπωσε ο σπουδαίος Αμερικανός ποιητής William Stanley Merwin:  «poetry always begins and ends with listening- η ποίηση πάντοτε αρχίζει και τελειώνει με την ακρόαση” και υποψιάζομαι ότι με αυτό τον τρόπο παίρνω μια απάντηση.

Desmond Egan σου εύχομαι μακροημέρευση στη ζωή και τη γραφή.

 
* Καφενείο ΠΡΟΖΑΚ, 26.11.24