ΜΝΗΜΗ ΑΝΤΡΕΪ ΤΑΡΚΟΦΣΚΙ

Όταν η ομορφιά της σκέψης συναντά την ομορφιά της καλλιτεχνίας29.12.1986


Του Χρήστου Μαρκίδη


Από το βιβλίο ΚΑΤΑΜΑΤΑ ~ Γαβριηλίδης, 2005, 2014 / Αρμός, 2022


Έχω να ταξιδεψω πολύ καιρό. Η απουσία της φύσης άλλοτε μου ήταν αφόρητη, ίσως η τέχνη να την υποκαθιστά ώρες ώρες επικίνδυνα. Μεγαλώσαμε; Πάνε τα ακμαία αισθήματα; Η γεύση του νερού, το πλάτος τ’ ουρανού; Στο βίντεο, η "Νοσταλγία" του Ταρκόφσκι.
Η πρώτη μου επαφή με τον Ταρκόφσκι τελέστηκε,
θυμάμαι, στην ταινία "Αντρέι Ρουμπλιώφ" το 1981. Τέτοια ανάμνηση είχα να ζήσω από τις αρχές της δεκαετίας του ’70, όταν ανακάλυπτα τον Μπέργκμαν της "Σιωπής" και της
"Έβδομης σφραγίδας". Ο Μπέργκμαν και ο Παζολίνι σφράγιζαν τότε την υπαρξιακή μας αντίσταση σταθμίζοντας απόλυτα κι ακραία ερωτηματικά· ήταν η εποχή της τέταρτης ανατροπής στον αιώνα, καθώς μετά από δύο καταστροφικούς παγκόσμιους πολέμους και μια προδομένη σοσιαλιστική επανάσταση, τα αυθόρμητα αντιεξουσιαστικά κινήματα συντρίβονταν οριστικά κάτω απ’ τον τίγρη της κυρίαρχης καθεστωτικής νομιμότητας – ο αμνός μέσα μας θυσιαζόταν και πάλι στο βωμό της αγρύπνιας διψώντας αρχαία δικαιοσύνη. Σ’ αυτή την ύπουλη ψυχροπολεμική συνθήκη και στο κέντρο τής ολοκληρωτικής μάστιγας των συστημάτων, ο Αντρέι φύσηξε άξαφνα σαν το δικό μας τρικάταρτο αεράκι.
Είναι παράδοξο πώς βρέθηκε στο ρημαγμένο δεύτερο μισό του αιώνα ένας καλλιτέχνης με τέτοιο ανάστημα και μάλιστα τόσο σιμά, τόσο μόνος. Σε έναν αιώνα ο οποίος, ενώ θέλησε να ονομάζεται της ελευθερίας, αποστέρησε και αποστερεί από αυτή σύμπασα τη μεταφυσική του προσώπου –εννοώ του κατ’ εξοχήν προσώπου– που στάθηκε πάντοτε το άλφα και το ωμέγα της ύπαρξης και που δίχως αυτό ίσως καταρρεύσει στη λήθη ολόκληρο το σχήμα της Ιστορίας. Μιας Ιστορίας που δεν μπορεί να βασίζεται μονομερώς στα υλικοτεχνικά επιτεύγματα, αλλά οφείλει να σέβεται τις μυθικές ανατάσεις και πτώσεις, εκείνες που εξανθρώπιζαν και εξανθρωπίζουν το ζοφερό στίγμα της αλαζονείας μας απέναντι στην ύψιστη, τη μυστική, την αμετάπτωτη παραμυθητική ωραιότητα.
Όμως ο Αντρέι Ταρκόφσκι στέκει, και θα στέκει ως
το τέλος του καιρού, τροπαιοφόρος ομόδοξος. Ελπίζει εξ υπαρχής στη χάρη και την παρουσία του Αγαθού και κατ’ ουσίαν αδιαλείπτως την εύχεται. Μιλάει μια γλώσσα οργανική, θυσιαστική, οικεία. Αίρει την ανθρωπότητα στους ώμους, δορυφορούμενος. Εκεί που οι πάντες σιωπούν ή σπαράζουν, το άστρο του φωτίζει από τη μεριά της αγάπης. "Και καταλαβείν την εστώσαν φύσιν την πάντα άγουσάν τε και φέρουσαν, όσα εν τω είναι εστί", γράφει ο θεόπνευστος Γρηγόριος Νύσσης, ο Ταρκόφσκι πυρπολήθηκε από τον έρωτα του απολύτου. Μέσα στη δίνη της φθοράς, αυτός οραματίστηκε το θαύμα της έγερσης πάλι και πάλι.
Σκέπτομαι καμιά φορά τη σχέση που έχουμε οι Έλληνες με τους Ρώσους. Σκέπτομαι πώς αυτός ο λαός αφομοίωσε τη δική μας ορθοστασία στο έπακρον. Το πάθος και τη γαλήνη που προσέθεσε. Την ορμή, μιαςκαι ιστορικά έπεται. Και το παρόν στο οποίο συντρίβεται. Πώς κι εμείς, με την τόση διάρκεια, βυθιζόμαστε στην άβυσσο της λησμονιάς. Με μόνους αθώους τους μαρτυρικά πάσχοντες: δες τον Πούλιο, τον Καρούζο, δες τον Λάγιο· μιλώ για τους εσχάτους. Μιλώ και για την εφιαλτική δυστοκία ημών, των αδυνάμων.